1.1.1 Πολιτική – παιχνίδι εξουσίας και επίλυση προβλημάτων
Οι αναγνώστες εφημερίδων ή οι τηλεθεατές των ειδήσεων θα διαπιστώσουν πως πολλές αναφορές των μέσων επικοινωνίας σχετικά με την πολιτική εμπίπτουν σε μία από τις ακόλουθες δύο κατηγορίες:
- Πολιτικοί επιτίθενται στους αντιπάλους τους. Με αυτό τον τρόπο, μπορούν να αμφισβητήσουν την ακεραιότητα των αντιπάλων τους ή την ικανότητά τους να ασκούν τα καθήκοντά τους, ή να αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα. Αυτή η αντίληψη της πολιτικής – ως «βρωμοδουλειά»- κάνει ορισμένους ανθρώπους να στρέφονται μακριά με αποστροφή.
- Οι πολιτικοί συζητούν λύσεις προκειμένου να επιλύσουν δύσκολα προβλήματα που επηρεάζουν τη χώρα ή χώρες τους.
Αυτές οι δύο κατηγορίες πολιτικών γεγονότων αντιστοιχούν στον κλασσικό ορισμό του Max Weber για την πολιτική:
- Η πολιτική είναι μια αναζήτηση και μια πάλη για εξουσία. Χωρίς εξουσία, κανένας πολιτικός παίκτης δεν μπορεί να επιτύχει τίποτα. Στα δημοκρατικά συστήματα, οι πολιτικοί παίκτες ανταγωνίζονται μεταξύ τους για δημόσια αποδοχή και υποστήριξη ώστε να κερδίσουν την πλειοψηφία. Ως εκ τούτου, μέρος του παιχνιδιού είναι να επιτίθενται στους αντιπάλους, για παράδειγμα, σε μια προεκλογική εκστρατεία, για να προσελκύσουν ψηφοφόρους και νέα μέλη του κόμματος.
- Η πολιτική είναι μια αργή “διάνοιξη οπών μέσα από πυκνές σανίδες, τόσο με πάθος όσο και με καλή κρίση/ευθυκρισία».4 Η μεταφορά αντιπροσωπεύει την προσπάθεια επίλυσης πολιτικών προβλημάτων. Αυτά τα προβλήματα πρέπει να αντιμετωπιστούν, καθώς είναι επείγοντα αλλά και επηρεάζουν την κοινωνία στο σύνολό της, και ως εκ τούτου είναι πολύπλοκα και δύσκολα. Η πολιτική είναι κάτι κατεξοχήν πρακτικό και σχετικό με την κοινωνία, και η συζήτηση πρέπει να καταλήγει σε αποφάσεις.
Ως εκ τούτου, η πολιτική στα δημοκρατικά περιβάλλοντα απαιτεί πολιτικούς παράγοντες που να μπορούν να λειτουργούν σε διαφορετικούς ρόλους που είναι δύσκολο να συγχρονιστούν. Η πάλη για την εξουσία απαιτεί μια χαρισματική μορφή με ρητορική δεινότητα και την ικανότητα εξήγησης πολύπλοκων θεμάτων με απλά λόγια. Η πρόκληση της επίλυσης μεγάλων προβλημάτων τόσο της καθημερινότητας, όσο και του μέλλοντός μας, απαιτεί ένα πρόσωπο με επιστημονική ειδίκευση, υπευθυνότητα και ακεραιότητα.
1.1.2 Η πολιτική στη δημοκρατία – μια απαιτητική δουλειά
Φυσικά, στον νου μας έρχονται αρχικά πολιτικοί ηγέτες που πρέπει να πληρούν αυτές τις προδιαγραφές που τείνουν να αποκλείουν η μία την άλλη. Υπάρχουν διακεκριμένα παραδείγματα ηγετών που βρίσκονται στα άκρα – ο λαϊκιστής και ο καθηγητής. Ο ένας τείνει να μετατρέψει την πολιτική σε σκηνή παράστασης, ο άλλος σε αίθουσα διαλέξεων. Ο πρώτος μπορεί να κερδίσει τις εκλογές αλλά θα κάνει ελάχιστα για να στηρίξει την κοινωνία. Ο δεύτερος μπορεί να έχει μερικές καλές ιδέες, αλλά μόνο λίγοι θα τις καταλάβουν.
Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι πολιτικοί ηγέτες και οι φορείς λήψης αποφάσεων που αντιμετωπίζουν αυτό το δίλημμα, αλλά και κάθε πολίτης που επιθυμεί να λάβει μέρος στην πολιτική. Σε ένα δημόσιο χώρο, ο χρόνος ομιλίας είναι συνήθως περιορισμένος, και αντίκτυπο θα έχουν μόνο οι ομιλητές των οποίων το μήνυμα είναι σαφές και εύκολα κατανοητό. Οι εκπαιδευτικοί θα διαπιστώσουν πως υπάρχουν παραλληλισμοί που εκπλήσσουν ανάμεσα στην δημόσια επικοινωνία και την επικοινωνία στο σχολείο – η έλλειψη επαρκούς χρόνου, η αναγκαιότητα για σαφήνεια και απλούστευση, καθώς επίσης και η ικανότητα χειρισμού της πολυπλοκότητας.
Η άσκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – όπως η ελευθερία της σκέψης και του λόγου, η συμμετοχή σε εκλογές – είναι επομένως ένα απαιτητικό έργο για όλους τους πολίτες, όχι μόνο για τους πολιτικούς αρχηγούς. Στην EDC/HRE, οι νέοι άνθρωποι λαμβάνουν την εκπαίδευση σε διαφορετικές διαστάσεις ικανοτήτων και την ενθάρρυνση που χρειάζονται για να συμμετέχουν σε δημόσιες συζητήσεις και σε λήψη αποφάσεων. Ως μέλη της σχολικής κοινότητας, οι μαθητές μαθαίνουν πώς να συμμετέχουν σε μια κοινωνία που διέπεται από τις αρχές της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
1.1.3 Το μοντέλο του κύκλου της πολιτικής: η πολιτική ως διαδικασία επίλυσης προβλημάτων σε μια κοινότητα
Το μοντέλο του κύκλου της πολιτικής είναι ένα εργαλείο για την περιγραφή και την κατανόηση των πολιτικών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Έτσι, εστιάζει κυρίως σε μία πτυχή του ορισμού του Max Weber για την πολιτική, την “αργή διάνοιξη οπών μέσα από τις παχιές σανίδες”.
Η πολιτική εκλαμβάνεται ως μια διαδικασία ορισμού πολιτικών προβλημάτων σε μια αμφιλεγόμενη διαδικασία καθορισμού της διάταξης των θεμάτων, και τόσο στον ορισμό ενός πολιτικού προβλήματος όσο και στον αποκλεισμό άλλων συμφερόντων από την διάταξη των θεμάτων, εμπλέκεται ένα σημαντικό στοιχείο εξουσίας. Το μοντέλο δίνει μια ιδανική περιγραφή των επόμενων σταδίων της πολιτικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων: τη συζήτηση, την απόφαση και την εφαρμογή λύσεων. Η κοινή γνώμη και οι αντιδράσεις από πρόσωπα και ομάδες των οποίων τα συμφέροντα θίγονται δείχνουν αν οι λύσεις θα εξυπηρετήσουν το σκοπό τους και θα γίνουν αποδεκτές. Μειονότητες ή ομάδες αδύναμες να προωθήσουν τα συμφέροντά τους τα οποία έχουν απορριφθεί αναμένεται να εκφράσουν την διαμαρτυρία και την κριτική τους. Αν η προσπάθεια να λυθεί ένα πρόβλημα έχει πετύχει (ή έχει χαρακτηριστεί επιτυχημένη), ο κύκλος της πολιτικής τελειώνει. Αν αποτύχει, ο κύκλος ξαναρχίζει. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μια λύση σε ένα πρόβλημα δημιουργεί νέα προβλήματα τα οποία θα πρέπει τώρα να αντιμετωπισθούν σε ένα νέο κύκλο πολιτικής.
Το μοντέλο του κύκλου της πολιτικής υπογραμμίζει σημαντικές πτυχές της πολιτικής λήψης αποφάσεων σε δημοκρατικά συστήματα, καθώς επίσης και την δημοκρατική σχολική διοίκηση:
- Υπάρχει μια ευριστική έννοια των πολιτικών προβλημάτων και του κοινού καλού. Κανείς δεν είναι σε θέση να καθορίσει εκ των προτέρων ποιο είναι το κοινό καλό. Τα κόμματα, οι ομάδες και τα άτομα που συμμετέχουν στη διαδικασία πρέπει να το βρουν και συνήθως συμφωνούν σε συμβιβασμό.
- Διεξάγεται ανταγωνιστικός καθορισμός της ημερήσιας διάταξης. Στις πλουραλιστικές κοινωνίες, τα πολιτικά επιχειρήματα συνδέονται συχνά με συμφέροντα.
- Η συμμετοχή είναι ατελής στην κοινωνική πραγματικότητα, με ορισμένα άτομα και ομάδες να έχουν συστηματικά μικρότερη πρόσβαση στην εξουσία και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Για το λόγο αυτό το συγκεκριμένο μοντέλο απαιτεί προσοχή στην αύξηση πρόσβασης των λιγότερο ισχυρών.
- Η πολιτική λήψη αποφάσεων είναι μια συλλογική μαθησιακή διαδικασία με την απουσία παικτών που είναι παντογνώστες (όπως ηγέτες ή κόμματα με σωτηριολογικές ιδεολογίες). Αυτό υπαινίσσεται μια κονστρουκτιβιστική έννοια του κοινού καλού: το κοινό καλό είναι αυτό που η πλειοψηφία θεωρεί πως είναι σε μια δεδομένη στιγμή.
- Υπάρχει μια ισχυρή επιρροή της κοινής γνώμης και κάλυψη από τα μέσα επικοινωνίας –η ευκαιρία για τους πολίτες και τις ομάδες συμφερόντων να παρεμβαίνουν και να συμμετέχουν.
Ο κύκλος της πολιτικής είναι ένα μοντέλο – ένα σχέδιο που λειτουργεί όπως ένας χάρτης στη γεωγραφία. Παρουσιάζει πολλά, και διατυπώνει μια λογική κατανόησης. Ως εκ τούτου τα μοντέλα χρησιμοποιούνται συχνά τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην επιστήμη, καθώς χωρίς αυτά θα κατανοούσαμε πολύ λίγα στον πολύπλοκο κόσμο μας.
Ποτέ δεν θεωρούμε πως ο χάρτης αντικαθιστά το τοπίο που συμβολίζει – ένας χάρτης δείχνει πολλά, αλλά μόνο επειδή παραλείπει πολλά. Ένας χάρτης που θα έδειχνε τα πάντα θα ήταν πολύ πολύπλοκος για να τον κατανοήσει ο οποιοσδήποτε. Το ίδιο ισχύει και με μοντέλα όπως ο κύκλος της πολιτικής. Δεν θα πρέπει το μοντέλο αυτό να εκλαμβάνεται λανθασμένα ως πραγματικότητα. Εστιάζει στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων – την αργή “διάνοιξη οπών μέσα από πυκνές σανίδες” – αλλά δίνει λιγότερη προσοχή στην δεύτερη διάσταση της πολιτικής κατά τον ορισμό του Max Weber, την αναζήτηση και πάλη για εξουσία και επιρροή.
Στα δημοκρατικά συστήματα, οι δύο διαστάσεις της πολιτικής συνδέονται: οι φορείς λήψης πολιτικών αποφάσεων παλεύουν με δύσκολα προβλήματα, και παλεύουν και μεταξύ τους ως πολιτικοί αντίπαλοι. Στο μοντέλο του κύκλου της πολιτικής, το στάδιο του καθορισμού της διάταξης θεμάτων δείχνει πως αυτές οι δύο διαστάσεις πάνε μαζί. Το να ενταχθεί η κατανόηση ενός πολιτικού προβλήματος στην διάταξη θεμάτων είναι ζήτημα εξουσίας και επιρροής.
Ακολουθεί ένα παράδειγμα. Μία ομάδα υποστηρίζει, «η φορολογία είναι πολύ υψηλή, καθώς αποθαρρύνει τους επενδυτές,» ενώ μια δεύτερη ισχυρίζεται πως, «η φορολογία είναι πολύ χαμηλή, καθώς η εκπαίδευση και η δημόσια ασφάλιση υποχρηματοδοτούνται». Υπάρχουν συμφέροντα και βασικές πολιτικές προοπτικές πίσω από τον κάθε ορισμό του προβλήματος της φορολογίας, και οι λύσεις που συνεπάγονται δείχνουν προς αντίθετες κατευθύνσεις: μείωση της φορολογίας για τα υψηλότερα εισοδήματα – ή αύξηση. Ο πρώτος ορισμός του προβλήματος είναι νεοφιλελεύθερος, ο δεύτερος είναι σοσιαλδημοκρατικός.
Οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν και τους δύο. Το μοντέλο του κύκλου της πολιτικής είναι ένα εργαλείο που βοηθάει τους πολίτες να εντοπίζουν και να κρίνουν τις προσπάθειες των φορέων λήψης πολιτικών αποφάσεων να λύσουν τα κοινωνικά προβλήματα.
4. Weber M. (1997), Politik als Beruf (Politics as a vocation), Reclam, Stuttgart, σελ. 82 (μετάφραση στην αγγλική του Peter Krapf).
