ΕΝΟΤΗΤΑ 9: ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Συμμετοχή στη δημοκρατία μέσα από τα μέσα επικοινωνίας

Εισαγωγή για εκπαιδευτικούς

1. Συμμετοχή στη δημοκρατία μέσα από τα μέσα επικοινωνίας

Ουσιαστικά, η συμμετοχή στην κοινωνία και στην δημοκρατία είναι επικοινωνία με άλλους – δεχόμαστε και δίνουμε πληροφορίες μέσα από τα μέσα επικοινωνίας. Οι πολίτες που δεν επικοινωνούν δια των μέσων επικοινωνίας δε μπορούν να λάβουν μέρος στην δημοκρατία ή στην πολιτική.

Τα μέσα επικοινωνίας εξασφαλίζουν ποικίλους τρόπους επικοινωνίας και παρέχουν περισσότερες πληροφορίες παρά ποτέ άλλοτε, ταυτόχρονα όμως ελέγχουν το περιεχόμενο και τον τρόπο της επικοινωνίας. Ζούμε σε πολιτισμό της επικοινωνίας. Η σύγχρονη επικοινωνία που στηρίζεται και ελέγχεται από τα μέσα επικοινωνίας αποτελεί πρόκληση για κάθε άτομο.

Αφ’ ενός, τα μέσα προσφέρουν συναρπαστικές ευκαιρίες σ’ εκείνους από τους πολίτες που έχουν εκπαιδευτεί στην χρήση των μέσων, και κατά συνέπεια μπορούν να τα χειρίζονται κριτικά και με την βούλησή τους, και μπορούν να διαχειριστούν τον όγκο των εντελώς διαφορετικών τύπων και ποιότητας πληροφοριών.

Αφ’ ετέρου, τα μέσα επικοινωνίας αποκλείουν όλους εκείνους που δεν έχουν την δυνατότητα να τα αποκτήσουν ή δεν έχουν τις δεξιότητες να τα χρησιμοποιήσουν, όσο και εκείνους που δε μπορούν να κρίνουν την ποιότητα της πληροφορίας.

2. Γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας– μια βασική ικανότητα στην EDC/HRE

Ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας είναι ίσως η βασική ικανότητα στην EDC/HRE και συνδέεται άμεσα με την διδασκαλία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ελευθερία των μέσων και το δικαίωμα σε ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία εξαρτάται από την ικανότητα άσκησης αυτού του δικαιώματος. Η ανισότητα στον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας που υπάρχει στην κοινωνία, δημιουργεί μια νέα διάσταση άνισων ευκαιριών και νέες μορφές συμμετοχής και αποκλεισμού.

Η ενότητα αυτή επιχειρεί να βοηθήσει τους μαθητές να κάνουν ένα σημαντικό βήμα στην κατεύθυνση της ανάπτυξης του γραμματισμού στα μέσα. Οι μαθητές αποκτούν εικόνα της κατασκευής της πραγματικότητας μέσα από τα μέσα επικοινωνίας, τόσο ως παραγωγοί όσο και ως δέκτες μηνυμάτων που προέρχονται από αυτά. Μέσα από διαφορετικές διαδικασίες, είτε ως φύλακες είτε ως σχεδιαστές της ατζέντας, συμμετέχουν στο γεγονός ότι η εικόνα που έχουμε για τον κόσμο και στη συγκεκριμένη περίπτωση για την πολιτική, βασίζεται και διαμορφώνεται από μηνύματα που προέρχονται από τα μέσα και τα αντιλαμβανόμαστε αφού έχουν περάσει από δύο φίλτρα – τις επιλογές εκείνων που παράγουν αυτά τα μηνύματα και τις δικές μας, που είναι ανάλογες με τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τα μέσα επικοινωνίας.

Η ενότητα εστιάζει σε μια σημαντική πτυχή του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας: όλα τα μηνύματα των μέσων είναι κατασκευασμένα. Υπάρχουν πολλές δυνατότητες διαπολιτισμικής διδασκαλίας, όπως για παράδειγμα στην γλώσσα, με ανάλυση της ιδιαίτερης γλώσσας που χρησιμοποιείται από τα μέσα (βλ. υλικό για εκπαιδευτικούς 9Α – Μαθαίνοντας τι να ψάξουμε, αρ. 1 και 2).

3. Περίγραμμα της ενότητας

Η παρούσα ενότητα εστιάζει στο ζήτημα του τρόπου που επιτελείται η φύλαξη και η διαμόρφωση της ατζέντας στα μέσα επικοινωνίας. Οι μαθητές προσεγγίζουν το ζήτημα από την πλευρά των χρηστών και των παραγωγών των μέσων, με βιωματικό τρόπο .

Μάθημα 1: Είμαστε οι φύλακες! Εμείς αποφασίσουμε τι θέλουμε να διαβάσουμε.

Μαθήματα 2 και 3: Είμαστε οι φύλακες! Εμείς αποφασίζουμε ποιες ειδήσεις θα δοθούν στους αναγνώστες για να επιλέξουν.

Μάθημα 2: Ποιος ελέγχει τα μέσα επικοινωνίας; Εμείς ή εκείνα; Ανατροφοδότηση.

Στο πρώτο μάθημα οι μαθητές συνειδητοποιούν τον ρόλο τους ως άτομα που επιλέγουν και φιλτράρουν τις πληροφορίες. Επιλέγουν ανάμεσα σε δύο διαφορετικές εφημερίδες, διαλέγουν ένα σύνολο πληροφοριών και απορρίπτουν ένα άλλο. Με αυτό τον τρόπο ασκούν το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης και της επιλογής πληροφοριών.

Στο δεύτερο και το τρίτο μάθημα, οι μαθητές ασχολούνται με μια βασική δραστηριότητα, ένα μικρό project στο οποίο θα δημιουργήσουν μια εφημερίδα τοίχου. Πάλι δρουν ως φύλακες, αλλά αυτή τη φορά ως αποστολείς και όχι ως δέκτες. Ασκούν το δικαίωμα πρόσβασης σε ελεύθερο και αλογόκριτο τύπο.

Στο τέταρτο μάθημα, οι μαθητές συζητούν για τις επιλογές τους και για την δύναμη των μέσων, τόσο ως εργαλείο επικοινωνίας όσο και δύναμης. Συνειδητοποιούν επίσης το ισχυρό κονστρουκτιβιστικό στοιχείο της εικόνας του κόσμου, όπως διαπλάθεται από εκείνους που παράγουν και λαμβάνουν τις πληροφορίες.

4. Κονστρουκτιβιστική μάθηση και διδασκαλία

Η παρούσα ενότητα παρέχει στους μαθητές χρόνο και ελευθερία για κονστρουκτιβιστική μάθηση. Στο συγκεκριμένο περιβάλλον των μέσων επικοινωνίας, η κονστρουκτιβιστική μάθηση αντιστοιχεί άμεσα στην κατασκευή του μηνύματος που μεταφέρουν τα μέσα. Το μήνυμα αυτό κατασκευάζεται από κάποιον άλλον, που έχει συγκεκριμένο συμφέρον και έχει κατά νου συγκεκριμένο στρατηγικό σκοπό («να κοινοποιήσει ή να πουλήσει») και από τον χρήστη.

Ο/η εκπαιδευτικός παρουσιάζει με την διδασκαλία του τις έννοιες του φύλακα, του σχεδιαστή της ατζέντας, του πολιτισμού των μέσων, της ελευθερίας των μέσων και της ελεύθερης πρόσβασης στην πληροφορία, συνδέοντάς τις με το περιεχόμενο της κονστρουκτιβιστικής μάθησης (βλ. παρακάτω τον πίνακα με τις βασικές έννοιες)

5. Η επιλογή του μέσου

Στην ενότητα αυτή ασχολούμαστε με το κλασσικό έντυπο μέσο επικοινωνίας, την εφημερίδα, παρ’ όλο που δεν είναι η πρώτη επιλογή των νέων. Για ποιον λόγο τότε, οι μαθητές να ασχοληθούν σ’ αυτή την ενότητα με την δημιουργία και την ανάγνωση εφημερίδων;

1. Ο πρώτος λόγος είναι πραγματιστικός. Η ανάγνωση και η παραγωγή μιας απλής εφημερίδας τοίχου απαιτεί πηγές που μπορούν να βρεθούν οπουδήποτε και εξασφαλίζονται χωρίς μεγάλο κόστος.
2. Από διδακτική άποψη, ένα απλό παράδειγμα λειτουργεί καλύτερα για την διδασκαλία ενός μέρους του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας. Γράφοντας με το χέρι, κόβοντας, κολλώντας και ζωγραφίζοντας, οι μαθητές επιστρέφουν στις ρίζες της παραγωγής των μέσων. Ακόμη όμως και στην παραγωγή μιας απλής εφημερίδας τοίχου, γίνεται φανερό το φαινόμενο της φύλαξης από τους συντάκτες, όπως και η αρχή της κατασκευής μιας εικόνας της πραγματικότητας με την χρήση ενός μηνύματος.
   Φυσικά, αυτές οι βασικές πτυχές υπάρχουν και σε όλα τα άλλα μέσα –το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, κάθε είδους φωτογραφία, τους τρόπους επικοινωνίας μέσω διαδικτύου, τα μηνύματα στα κινητά, κ.λπ. Όμως, όλα αυτά τα μέσα έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις πηγών και πιο σύνθετη παραγωγή, αλλά και πιο πολύπλοκη ανάλυση και αποδόμηση.
3. Η προσέγγιση με την χρήση της εφημερίδας ακολουθεί την αρχή της σπειροειδούς ανάπτυξης της θεματολογίας της EDC/HRE. Οι δραστηριότητες με τις οποίες ασχολούνται οι μαθητές συνδέονται με τις αντίστοιχες της Ενότητας 7 στον τόμο ΙΙΙ, Ζούμε δημοκρατικά, για το επίπεδο του γυμνασίου. Οι ενότητες αυτές διαφέρουν ως προς το επίπεδο της ανατροφοδότησης από τους μαθητές.

Βασικές έννοιες

Φιλτράροντας την πληροφορία

Στην τελική εκτύπωση εμφανίζεται μόνο ένα μικρό ποσοστό των πληροφοριών που φτάνουν καθημερινά στους συντάκτες των ειδήσεων, γιατί φιλτράρουν ό,τι δε μπορεί να κοινοποιηθεί. Ένα κριτήριο είναι αν αυτή η πληροφορία αξίζει να συμπεριληφθεί – αξίζει, ή είναι αρκετά ενδιαφέρουσα; Ένα άλλο κριτήριο είναι απλά ο διαθέσιμος χώρος. Ένα τρίτο είναι το είδος της ισορροπίας που περιμένουν οι αναγνώστες ανάμεσα στην πληροφορία και την διασκέδαση, ανάμεσα στην πολιτική, την οικονομία, τον αθλητισμό, τις διασημότητες, κ.λπ.

Και ο αναγνώστης, όμως, με τη σειρά του, φιλτράρει την περισσότερη από την ύλη που προσφέρει η εφημερίδα. Γνωρίζουμε από την προσωπική μας εμπειρία πως συνήθως επιλέγουμε κάποια άρθρα και κείμενα, και τελικά πετάμε την εφημερίδα αφού έχουμε διαβάσει το 5-10% από το περιεχόμενό της.

Η αρχή της φύλαξης αφορά και τα άλλα μέσα επικοινωνίας: την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, το διαδίκτυο και τα βιβλία.

Ρύθμιση της ατζέντας

Οι συντάκτες των ειδήσεων επηρεάζουν κατά πολύ την πολιτική ατζέντα. Φέρνοντας στην επιφάνεια συγκεκριμένα προβλήματα ή σκάνδαλα και προσελκύοντας την προσοχή του κοινού, προκαλούν συζητήσεις και, έτσι συχνά, εκείνοι που διαμορφώνουν την πολιτική με κάποιον τρόπο αντιδρούν. Και σ’ αυτό το σημείο, οι αναγνώστες πρέπει να παίξουν τον ρόλο τους, ανάλογα με τον τρόπο που αντιδρούν στα θέματα που προωθούνται.

Ο πολιτισμός των μέσων

Ζούμε στον πολιτισμό των μέσων επικοινωνίας (βλ. υλικό για εκπαιδευτικούς 9Α). Κατά την τελευταία δεκαετία, έχουν αναδυθεί τρόποι επικοινωνίας και μεταφοράς πληροφοριών μέσω διαδικτύου, που υποβοηθούνται από την τεχνολογία των κινητών τηλεφώνων και που είναι ιδιαίτερα αγαπητοί από τη νέα γενιά. Επιπρόσθετα, η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης έχει ενισχύσει την επικράτηση των μέσων. Τα μηνύματα που μεταφέρονται από τα μέσα, από γραπτά έχουν γίνει εικονομηνύματα, αλλάζοντας τις συνήθειες της επικοινωνίας και της ανάγνωσης.

Ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία και ελευθερία του τύπου

Ευρωπαϊκή Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Άρθρο 10.1. (φυλλάδιο για τους μαθητές 2.6.)

Βλέπε επίσης την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Άρθρο 19 (φυλλάδιο για τους μαθητές 2.5).

Οι παραγωγοί και οι χρήστες των μέσων ασκούν ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα. Κάθε λογοκρισία αυτών των ελευθεριών κάνει την διαφορά ανάμεσα στις δικτατορίες και τις δημοκρατίες. Αυτές οι ελευθερίες, μαζί με την τεχνολογική επανάσταση που έγινε μετά την ανακάλυψη του υπολογιστή και του διαδικτύου έχουν συντελέσει στην δημιουργία του πολιτισμού των μέσων στον οποίο ζούμε σήμερα. Η εμπειρία μας έχει θετικά και αρνητικά στοιχεία, όπως συμβαίνει πάντοτε στην διαδικασία του εκσυγχρονισμού: αν μπορέσουμε να διαχειριστούμε τις δυνατότητες, κερδίζουμε – αν δε μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις, χάνουμε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας αποτελεί βασική ικανότητα στην EDC/HRE.

Ανάπτυξη ικανοτήτων: σύνδεση με άλλες ενότητες αυτού του τόμου

Τι δείχνει αυτός ο πίνακας

Ο τίτλος αυτού του εγχειριδίου, Συμμετέχουμε στη δημοκρατία, εστιάζει στις ικανότητες του ενεργού πολίτη στην δημοκρατία. Ο πίνακας που έπεται, παρουσιάζει την δυνατότητα να συνδυάσουμε τις ενότητές του. Στη σκιασμένη σειρά, φαίνονται οι ικανότητες που αναπτύσσονται στην Ενότητα 9. Στη στήλη με έντονο περιθώριο φαίνονται οι ικανότητες της πολιτικής λήψης αποφάσεων και δράσης, διότι συνδέονται στενά με τη συμμετοχή στην δημοκρατία. Οι άλλες σειρές υποδεικνύουν συνδέσεις με άλλες ενότητες αυτού του τόμου και συγκεκριμένα με ικανότητες που ενισχύουν τους μαθητές στην ενότητα 9.

Πώς χρησιμοποιείται ο πίνακας

Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να χρησιμοποιήσουν τον πίνακα ως εργαλείο για τον σχεδιασμό ενός μαθήματος στην EDC/HRE με διαφορετικούς τρόπους.

• Βοηθά εκείνους που διαθέτουν λίγες ώρες για EDC/HRE: κάποιος μπορεί να επιλέξει μόνο αυτή την ενότητα και να παραλείψει τις άλλες, διότι κάποιες βασικές ικανότητες αναπτύσσονται, σε κάποιο βαθμό, σε αυτή την ενότητα (όπως για παράδειγμα, κατανοώ τη σημασία του γραμματισμού στα μέσα, ασκώ βασικές ελευθερίες, η ένταση ανάμεσα στην ισότητα και την ελευθερία).

ΕΝΟΤΗΤΑ 5: Κανόνες και νόμος – Τι μας εξυπηρετεί καλύτερα;

Παιχνίδι λήψης αποφάσεων